Gezegenler Nasıl Oluşur?
“Bir varmış bir yokmuş…” diye başlardı gezegenlerin oluşum hikayesi, bir zamanlar kozmik tozdan başka hiçbir şey yokmuş. Yine de bilim insanları bunun 4,5 milyar yıl önceki bir durum olduğunu düşünürlermiş. Gezegenler Nasıl Oluşur? isimli hikayemiz de bu düşünceden yola çıkarak başlamış…
Bir zamanlar Güneşimiz kütle çekim kuvveti yoluyla topladığı maddeler ile iç nükleer füzyonunu arttıran yeni bir ön yıldızdan ibaretti. O zamanlar Güneş Sistemi yoktu, ortalık dutluk da değildi sadece güneş bulutsusu dediğimiz dönen dev bir parçacık bulutu vardı.
Bilim insanları tüm bu gaz ve tozun nasıl gezegen oluştuğunu anlamaya yönelik ipuçları bulmak için kendi güneş sistemimizin yapısını incelemeye başladı. Bununla da kalmayıp farklı gelişim aşamalarında olan; uzak, daha genç güneş sistemlerine de baktılar.
Güneşin oluşumun ardından kalan gaz ve toz, dönen bir ön gezegen diskine düzleştirildi. (yeni doğmuş bir yıldızın etrafında dönen bir yıldız çevresi diski) Bu dönen enkaz içinde, kayalık parçacıklar çarpışma dansına başladı ve yakında kütle çekim etkisiyle daha fazla parçacık bir araya gelerek büyük kütleler meydana getirdi. Yer çekimi tarafından büzüşen bu parçacıklar karasal iç gezegenler oluştururken, gazlar ise dışsal gaz gezegenler oluşturdu.
Gezegenler Neden Yuvarlak?
Hiç düşündünüz mü uzaydaki büyük nesneler neden yamuk yumuk olmak yerine küreler olarak oluşuyor? Gezegenler neden yuvarlak?
Yer çekiminin tüm uzamsal yönlerde eşit kuvvet uyguladığını biliyoruz. Oluşan bir gezegen ne kadar çok madde çekerse, merkezine doğru çekim kuvveti o kadar güçlü olur. Yuvarlak şekli böyle bir durumun doğal sonucudur.
Astrofizik terimlerinde ise hidrostatik denge kavramı ile açıklanır. Bu bir gezegenin içten dışa doğru termal basınç ile içeriye doğru artan malzemenin ağırlığı arasında bir denge halinde olduğu durumdur. Bu durum, bir gök cismi o kadar büyük hale geldiğinde ortaya çıkar ki, uygulanan yer çekimi kuvveti onların en uygun şekle yani bir küreye çökmesine sebep olur.
Fakat bu hikaye düşündüğümüz kadar basit değil. Newton’un hareket yasaları, hareket halinde olan bir nesnenin hareket etmeye devam etme eğiliminde olduğunu ve bir gezegenin ekvatorundaki maddenin dışa doğru bir çıkıntı meydana getirmek için yeterli hızda dönebileceğini söylüyor. (Bu çıkıntılar Dünya’da da var).
Sadede gelirsek hiçbir gezegen mükemmel şekilde yuvarlak değildir. Onların “yuvarlaklığını” 3 kriter belirler:
- Kütle
- Boyut
- Dönme hızı
Öte yandan yine gezegenlerin yuvarlak olduğunu söylüyoruz çünkü “gezegen” kelimesini bu şekilde tanımlıyoruz. Uluslararası Astronomi Birliği Genel Kurulu tarafından 2006 yılında kabul edilen karar 5A’ya göre, bir gezegen şöyle tanımlanır:
- Bir yıldızın etrafında yörüngede olan göksel bir cisimdir.
- Kendisinin yer çekimi için katı cisim kuvvetlerinin engellemek için yeterli kütleye sahiptir, böylece hidrostatik bir denge (neredeyse yuvarlak) bir şekil alır.
- Yörüngesinin civarını temizlemiş olmalıdır.
- Başka bir gezegenin uydusu değildir.
Bu yazımızda gezegenlerin nasıl oluştuğunu ve neden yuvarlak olduklarını konuştuk. Unutmayınız ki doğadaki tüm nesneler her zaman kendisi için en verimli olan şekli almayı tercih eder.